Świda Bolesław Mateusz Józef (1822—1897), nauczyciel, powstaniec styczniowy, zesłaniec.
Ur. w Zarzeczu (pow. borysowski) w gub. mińskiej w rodzinie wyznania ewangelicko-reformowanego, był synem Piotra (ur. ok. 1793), sędziego ziemskiego pow. borysowskiego, współorganizatora powstania listopadowego w pow. wilejskim, i Józefy z Wierzbołowiczów (Bogdaszewskich?). Miał siostrę Kamilę, zamężną Garbowską, oraz sześciu braci, w tym bliźniaków ur. ok. 1821: Piotra, współwłaściciela majątku Zalesie (pow. borysowski), żonatego z Antoniną z Bogdaszewskich, i Pawła, właściciela dóbr Zarzecze, żonatego z Zofią z Ciundziewickich, powstańca styczniowego, zesłanego do Kunguru w gub. permskiej, następnie do Kazania, a także Amilkara Eliasza (ur. ok. 1824), współwłaściciela majątku Zalesie, ożenionego z Różą z Naborowskich, Juliusza (Juliana) Ignacego (ur. ok. 1825), deputata pow. mińskiego do zebrania szlacheckiego gub. mińskiej, uczestnika wojny krymskiej, następnie powstania styczniowego, żonatego z Różą z Bogdaszewskich, oraz prawdopodobnie zmarłych w dzieciństwie: Arkadiusza Jana (ur. ok. 1827) i Mieczysława Floriana (ur. ok. 1829).
Po ukończeniu gimnazjum w Słucku studiował Ś. w l. czterdziestych nauki przyrodnicze na uniw. w Petersburgu. Należał tam, m.in. z Włodzimierzem Spasowiczem, do polskiego kółka oświatowo-niepodległościowego, skupionego wokół Zygmunta Sierakowskiego. Brał udział w zorganizowaniu biblioteki i obchodach rocznic powstania listopadowego, a także pomagał kandydatom na studia w przygotowaniu do egzaminu z fizyki. W r. 1847 ukończył studia i wrócił do Słucka, gdzie przez kilka lat pracował jako nauczyciel matematyki w gimnazjum. W l. 1848—61 uczestniczył w synodach i sesjach prowincjalnych Jednoty Lit. ewangelicko-reformowanej w Wilnie. Ok. r. 1854 objął w dzierżawę majątek Łachwa (pow. mozyrski).
Po przyłączeniu się Litwy do powstania styczniowego działał Ś. w organizacji narodowej; pełnił funkcję zastępcy naczelnika woj. mińskiego dla trzech powiatów: pińskiego, mozyrskiego oraz rzeczyckiego i mianował ich naczelników. Pod koniec r. 1863 przekazał 1500 rb. na działalność powstańczą na ręce Józefa Jamonta, komisarza Rządu Narodowego na woj. mińskie. Prawdopodobnie w tym czasie został aresztowany w Łachwie; uwięziony w Słucku, został następnie wskutek obciążających zeznań Jamonta i Hektora Łapickiego osadzony w klasztorze pobernardyńskim w Mińsku. Zaliczony do pierwszej kategorii oskarżonych, został przez sąd wojskowy skazany na karę śmierci, którą w konfirmacji wyroku przez naczelnika Kraju Północno-Zachodniego gen. M. N. Murawiowa zamieniono na dwanaście lat ciężkich robót w kopalniach na Syberii.
Ś. z innymi skazańcami wyruszył na zesłanie prawdopodobnie 3 VIII 1864. Od Niżnego Nowgorodu, a wg Apolinarego Świętorzeckiego dopiero od Permu, sprawował funkcję starosty, tzn. przedstawiciela aresztantów wobec władz, odpowiadającego za całą grupę. Z Kazania podróżował ze Świętorzeckim na zakupionych wspólnie saniach. Po miesięcznym postoju w Tiumeniu dotarł w czerwcu 1865 na parostatku «Rabotnik» do Tobolska, a następnie do Tomska, gdzie z nieznanych powodów zwiększono mu karę do dwudziestu lat katorgi i umieszczono w więzieniu. Przewieziony w lipcu t.r. do Krasnojarska, dotarł pod koniec sierpnia do Irkucka. Dn. 12 X w grupie jedenastu osób został przetransportowany do warzelni soli w podirkuckim Usolu. Wkrótce potem zaczął zawiadywać żywym inwentarzem warzelni, za co pobierał 25 rb. miesięcznie. W chwilach wolnych miewał odczyty dla zesłańców, m.in. o filozofii A. Comte’a. W tym okresie żona Ś-y zwróciła się do władz o zastosowanie wobec męża postanowień Najwyższego Manifestu z 16 IV 1866, zmniejszających wymiar kary dla zesłańców, ale 1 III r.n. spotkała się z odmową. Zapewne dopiero na mocy ukazu z 25 V 1868 zezwolono Ś-dzie na dożywotnie osiedlenie (lub zamieszkanie) na Syberii. T.r. przeniósł się Ś. do Irkucka, gdzie utrzymywał się m.in. z udzielania lekcji prywatnych, a następnie do Tobolska, dokąd przyjechała żona z dwojgiem dzieci. W Tobolsku prawdopodobnie prowadził handel do spółki z Antonim Jeleńskim, a także nadal udzielał lekcji. Ok. r. 1877 na mocy zezwolenia na wyjazd do Rosji europejskiej przeniósł się z rodziną do gub. penzeńskiej lub permskiej. Pracował tam w zakładach potentata syberyjskiego Alfonsa Koziełł-Poklewskiego. Na początku l. osiemdziesiątych mieszkał w mieście Niżnyj Łomow w gub. penzeńskiej. Zmarł w r. 1897 w Kołomnie, w gub. moskiewskiej.
W małżeństwie ze stryjeczną siostrą Wirginią ze Świdów, córką Septyma Jerzego Świdy, marszałka szlachty pow. borysowskiego, powstańca listopadowego, i Angeli Felicjanny ze Świdów (zm. po 1877) miał Ś. dziewięcioro dzieci: Bolesława Waleriana (ur. ok. 1855), ożenionego z Marią z Przyborów, Septyma Stefana (ur. ok. 1861), żonatego z Joanną z Pląskowskich, powtórnie ożenionego z Rosjanką, i Piotra, prawdopodobnie zmarłego w Tobolsku, oraz córki: Stefanię (ok. 1863 — 1934), działaczkę oświatową, od r. 1891 mieszkającą w Wilnie, gdzie zorganizowała tajną szkołę powszechną im. Szymona Konarskiego i przedszkole «Dziecko Polskie», Wandę (zm. ok. 1906), dentystkę, od ok. r. 1887 praktykującą w Sewastopolu, a następnie w Kołomnie, przed r. 1905 prowadzącą w Warszawie gabinet przy ul. Wilczej, Zofię, po zesłaniu ojca przybyłą z matką na Syberię, gdzie poślubiła zesłańca Gustawa Hnatowskiego, oraz Helenę, Jadwigę i Laurę.
Gogel N. B., Josafat Ogryzko i Peterburgskij revoljucjonnyj žond v dele poslednego mjateža, Vil’na 1867 s. 40; Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; K stoletiju geroičeskoj borby, „Za našu i vašu svobodu” (Moskva) 1964; Kieniewicz S., Dereszewicze 1863, Wr. 1986; Konarski S., Świdowie herbu Grabie Odmienne, Paryż 1966; Nowińs k i F., Polacy na Uniwersytecie Petersburskim w latach 1832—1884, Wr. 1986; Śliwowska W., Syberia w życiu i pamięci Gieysztorów — zesłańców postyczniowych, W. 2000 (bibliogr.); — Czernik W., Pamiętniki weterana 1864 r., Wil. 1914 s. 25—7, 72; Czetwertyński W., Na wozie i pod wozem, P. [1939] s. 220; Gieysztor J., Pamiętniki z lat 1857—1865, Wil. 1913 (fot.); Giller A., Spis Polaków będących w Usolu w ciężkich robotach od 17 kwietnia 1866 do września 1868, w: Stuletniej niewoli rok pierwszy. Dzieło zbiorowe, P. 1872 s. 175; Imperatorskij S.-Peterburgskij Universitet v tečenije pervych pjatidesjati let ego suščestvovanija, Pet. 1870 s. LXXXVI; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1934 II (fot.); Nowakowski E., Wilia w Usolu na Syberii 1865 roku, Kr. 1894 s. 7; Obščij alfavit familjam vladel’cev, imienija kotorych nachodjatsja pod zapreščenijem s 1829 po 1865 god, Pet. 1867 V 3299; Revolucjonnyj podjom v Litve i Belarusi v 1861—1862 gg., Moskva 1964; Rok 1863 na Mińszczyźnie (materiały Archiwum Wydziału III b. Kancelarii Cesarskiej), Oprac. J. Witkowski i in., w: Instytut Kultury Białoruskiej. Wydział Polski. Komisja Historyczna, S. 1, Mińsk 1927 I z. 1; Vosstanije na Litve i Belarusi 1863—1864, Moskva 1965; Ze wspomnień wygnańca z roku 1863 [Apolinarego Świętorzeckiego], Oprac. Z. Kowalewska, Wil. 1912 s. 98, 102, 104, 109, 122, 142 (fot.); — AP w W.: Akta parafii św. Aleksandra z r. 1881, k. 237 (metryka ślubu syna, Bolesława Waleriana); Belarusskij gosudarstvennyj archiv-muzej literatury i isskustva w Mińsku: F. 311 op. 1 spr. 14 k. 26—30v; Gosudarstvennyj archiv Rossijskoj Federacii w Moskwie: F. 109 op. 1, 1863, spr. 23 cz. 416 k. 153, 1865, spr. 31 k. 378, 454, 466, 567, 1867, spr. 15 cz. 47 (w tytule dokumentu błędnie Stanisław); IH PAN: Kartoteka zesłańców; Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 378 oddz. polit. 1869 vol. 230 k. 8, F. 419 op. 2 vol. 190 k. 4; L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. Ossolineum, vol. 4533 k. 124, vol. 4535 k. 161; Nacyjanal’ny histaryčny archiŭ Belarusi w Mińsku: F. 319 op. 1 spr. 479 k. 29v; Rossijskij gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Pet.: F. 1286 op. 50 spr. 503 k. 177v—8; — Informacje Pawła Jurewicza z Polski/Hiszpanii.
Anna Brus